توضیحات
پیشگفتار
صاحب‌نظران معارف دینی و اندیشمندان معرفت اسلامی، اخلاق را ثمره دین و نتیجه عقاید و احکام مذهبی می‌دانند. اگر انسانی دارای عقایدی صحیح و عامل به احکام شرعی باشد، نتیجه و ثمره آن، در نحوه اخلاق او آشکار می‌گردد. مباحث اخلاقی اگر چه در جنبه نظری آن، با بحث و گفت وگو سروکار دارد ولی حقیقت آن در منش و رفتار فردی و اجتماعی بروز وظهور می‌یابد.
فردی که در مصایب زندگی، خود را نمی‌بازد و با صبر و استقامت ایستادگی می‌کند، نمود اخلاقیِ صبر در رفتار او جلوه می‌کند. انسانی که در برابر زشتی بدکاران، عملِ به مثل انجام نمی‌دهد؛ بلکه با کرامت نفس و بزرگواری انسانی، باعث تنبّه و دگرگونی خطاکار می‌شود، به مرحله مکارم اخلاقی راه یافته و در میدان عمل، اخلاق انسانی را به نمایش گذاشته و مصداق این شعر سعدی می‌گردد که:
یکی را زشت خویی داد دشنام تحمل کرد و گفت ای خوب فرجام
بَتر زانم که خواهی گفت آنـی که دانـم عیـب مـن چون مـن نـدانی
تردیدی نیست که از بارزترین ویژگی‌های انسان، در مرحله کردار و رفتار، ویژگی اخلاقی اوست. اگر عقیده توحیدی، مبنای تفکر و اندیشه یک انسان موحد است؛ لکن ظهور و نمود آن عقیده باید در مشی اخلاقی او ظاهر شود، وگرنه قطعاً مشکلی در میان خواهد بود. اگر نماز از مهم ترین تکالیف شرعی در بخش فروع و احکام اسلامی است؛ باید نمازگزار را به یاد خدا انداخته و از فحشا و منکر باز دارد، در غیر این صورت نمازِ واقعی اقامه نشده است. به بیان دیگر منش و عملکرد اخلاقی یک انسان، نشانگر بقیه ویژگی‌های اوست؛ لذا در نگاه قرآنی برای پیامبر اسلام که در بالاترین مقام کمال انسانی قرار گرفته‌اند، خُلق ارزنده به عنوان ویژگی بارز و قابل ذکر آن حضرت بیان شده و آمده است:
وَإِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ
وتو اخلاق عظیم و برجسته ای داری!
با توجه به اینکه در آیه مذکور جمله، اسمیه بوده و تأکید «انّ» را نیز به همراه دارد، عظمت مطلب را بیشتر بیان می‌دارد؛ زیرا خُلق، ملکه نفسانی است و صدور افعال انسان بر اساس حالات نفسانی است؛ بنابراین نحوه بیان خداوند در این آیه، نشانگر اهمیت متخلق شدن به اخلاق اسلامی در پیروان رسول اکرم و همچنین عظمت اخلاقی آن بزرگوار است.
نکته در خور توجه در خصوص آیه مورد بحث این است که مفسرین درباره شأن نزول این آیه شریفه گفته اند: پس از معرفی امیرالمؤمنین به عنوان جانشین و اولی الامر توسط پیامبر حس حسادت و کینه ورزی برخی باعث شد که آنان بدگویی‌ها و دشمنی‌هایی را آغاز کنند؛ ولی روش برخورد آن حضرت و صبر و بردباری ایشان به گونه‌ای بود که آیات نخستین سوره قلم نازل شد.
از جمله مباحث مهم اخلاقی که می‌تواند عامل مهمی در کمال انسانی باشد، بحث صبر است و لذا از امام سجاد وارد شده است که:
الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ بِمَنْزِلَهِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ، وَ لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا صَبْرَ لَه
صبر برای ایمان مثل سر برای بدن است. کسی که صبر ندارد، ایمان ندارد.
بنابراین یکی از ویژگی‌های ارزنده انسانی که عامل تداوم حرکت و ایستادگی تا رسیدن به مقصد کمال انسانی است، صبر می‌باشد. حرکت در مسیر مقصد، آغازی ارزشمند و مفید است؛ لکن شرط ثمردهی و نتیجه‌بخشی آن، استقامت و صبوری است. در قرآن کریم نیز آمده است:
إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ
کسانی که گفتند: «پروردگارما الله است»، سپس استقامت کردند؛ نه ترسی برای آنان است و نه اندوهگین می‌شوند.
با توجه به جایگاه صبر در اخلاق اسلامی و همچنین تأثیر آن در دست‌یابی به کمال انسانی بایسته است تا این فضیلت اخلاقی، به صورت بنیادین مورد پژوهش قرار گیرد. از سوی دیگر بهره‌مندی از فرمایشات معصومین می‌تواند کمکی مؤثر و بی‌بدیل در دست‌یابی به حقایق دینی باشد؛ بدین جهت در این نوشتار پس از بررسی معنا و مفهوم صبراز دید قرآن کریم، به فرمایش سیدالشهدا در صبح عاشورا خطاب به یارانشان توجه ویژه مبذول شده است.
در این کتاب ابتدا به لزوم پرداختن به مباحث اخلاقی در جهان معاصر می‌پردازیم و سپس صبر را از منظر قرآن کریم و فرمایش سیدالشهدا مورد تحلیل قرار می‌دهیم. در انتها نیز به انواع صبر اشاره نموده و راهکارهای عملی برای دست‌یابی به آن را عنوان خواهیم نمود.
کتاب حاضر نتیجه زحمات و تلاشِ قابل تقدیر صدیق ارجمند، جناب آقای دکتر امید آهنچی و همت و کوشش سرکار خانم مهندس لیدا حاجی بابا و عزیزانِ علاقه‌مند به معارف دینی جناب مهندس سیدکامران فؤاد مرعشی و مهندس مهدی باقری می‌باشد. اینجانب ضمن سپاس فراوان از تمامی این بزرگواران، امیدوارم خداوند به همگی توفیقات روزافزون عنایت فرماید.
محمد اسدی گرمارودی
۱۸شهریور ۱۳۹۶
